Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Ý nghĩa phương pháp luận

Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Ý nghĩa phương pháp luận?

Quan hệ giữa vật chất và ý thức là vấn đề cơ bản của các trường phái triết học. Mọi trường phái TH đều tập trung giải quyết. Tuy nhiên mỗi trường phái khác nhau thì có cách lý giải khác nhau. Theo quan điểm duy tâm cho rằng ý thức tinh thần là cái có trước, giữ vai trò quyết định đối với vật chất. Quan điểm nhị nguyên luận thì cho rằng cả VC và YT đều song song tồn tại, không có cái nào giữ vai trò quyết định và cả 2 đều là những nguyên thể đầu tiên để tạo nên thế giới. Chỉ đến TH MLN thì quan hệ này mới giải quyết 1 cách triệt để và có căn cứ khoa học.

Để hiểu được giữa vật chất và ý thức có mối quan hệ như thế nào, trước hết chúng ta cần nắm được các định nghĩa về vật chất và ý thức theo quan niệm của chủ nghĩa Mác.    

1. Định nghĩa vật chất.

Định nghĩa phạm trù vật chất của Lênin được diễn đạt như sau: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”. Như vậy định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội dung cơ bản sau:

- Vật chất là một phạm trù triết học: Vật chất với tư cách là phạm trù triết học nó chỉ vật chất nói chung, vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi; còn các đối tượng, các dạng vật chất khoa học cụ thể nghiên cứu đều có giới hạn, nó sinh ra và mất đi để chuyên hoá thành cái khác. Vì vậy không thể quy vật chất nói chung về vật thể, không thể đồng nhất vật chất nói chung với những dạng cụ thể của vật chất như các nhà duy vật trong lịch sử cổ đại, cận đại đã làm.

- Vật chất là cái tồn tại khách quan ở bên ngoài ý thức và không phụ thuộc vào ý thức. Đây chính là thuộc tính cơ bản nhất, chung nhất của vật chất, là điểm chủ yếu để phân biệt được cái gì thuộc về vật chất và cái gì không thuộc vật chất.

- Vật chất là cái gây nên cảm giác ở con người khi bằng cách nào đó trực tiếp hay gián tiếp tác động vào các giác quan của con người. Điều này khẳng định tính có thể nhận biết được của vật chất và con người thông qua các giác quan của mình hoàn toàn có thể nhận thức được thế giới xung quanh.

- Vật chất là cái mà cảm giác, tư duy, ý thức của con người chẳng qua là cái phản ánh của nó mà thôi. Điều này khẳng định trong quan hệ với ý thức thì vật chất giữ vai trò quyết định, nó là nguồn gốc khách quan của ý thức.

2. Định nghĩa về ý thức.        

“Ý thức là phạm trù triết học chỉ toàn bộ hoạt động tinh thần diễn ra trong óc người, phản ánh thế giới vật chất bên ngoài, được hình thành trong quá trình vận động và được diễn đạt nhờ phương tiện ngôn ngữ” 

- Quan điểm Macxit cho rằng: ý thức ra đời và phát triển từ những điều kiện tự nhiên và điều kiện xã hội (tức là do bộ óc phản ánh các sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan và do lao động và ngôn ngữ).

+ Về nguồn gốc tự nhiên: Dựa trên thành tựu của khoa học tự nhiên, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng, ý thức không phải có nguồn gốc siêu tự nhiên, không phải ý thức sản sinh ra vật chất như các nhà thần học, duy tâm khẳng định mà ý thức là thuộc tính của vật chất, nhưng không phải mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao đó là bộ óc của con người

+ Về nguồn gốc xã hội: Điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là những tiền đề, nguồn gốc xã hội. Ý thức ra đời cùng với quá trình hình thàh bộ óc người nhờ lao động, ngôn ngữ và những quan hệ xã hội.

- Xét về bản chất, ý thức là sự phản ánh tích cực sáng tạo các sự vật, hiện tượng của thế giới bên ngoài vào trong tư duy của con người, tạo nên hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.

- Xét về kết cấu, ý thức có nhiều yếu tố khách quan như tri thức, ý chí, tình cảm, động cơ, niềm tin, lý tưởng… các yếu tố đó có vị trí khách nhau nhưng đồng thời lại có mối quan hệ khăn khít, tác động lẫn nhau và cùng tạo nên tác động tổng hợp của ý thức.

Vậy, vật chất và ý thức có mối quan hệ như thế nào?

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức.

Thứ nhất: Vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức

Triết học Mác - Lênin trên khẳng định rằng: vật chất là tính thứ nhất, ý thức là tính thứ hai, vật chất quyết định ý thức và vai trò quyết định đó thể hiện ở những điểm chủ yếu sau:

Một là, xét về mặt thời gian, vật chất là cái có trước, là cái vô cùng vô tận, không có điểm khởi đầu và cũng không có điểm kết thúc. Còn ý thức là cái có sau, nó xuất hiện cùng với sự xuất hiện của con người, loài người và nó là kết quả của sự tiến hóa lâu dài của giới tự nhiên cũng như của những hoạt động của con người. Vì vậy ý thức là cái không thể nào sinh ra vật chất được.

Hai là, xét về mặt nguồn gốc hình thành: VC không do ai sáng tạo ra và không thể bị mất đi, có nguồn gốc từ bản thân nó còn sự xuất hiện của ý thức có nguồn gốc từ tự nhiên và XH và những nguồn gốc này có liên quan, gắn bó chặt chẽ với TG VC. Thế giới vật chất là nguồn gốc của ý thức.

Ba là, xét về mặt nội dung : ý thức chỉ là cái phản ánh, còn thế giới vật chất là cái được phản ánh. Đương nhiên, nếu không có cái được phản ánh-tức là thế giới vật chất-thì sẽ chẳng có được một hình ảnh nào đó về nó. Vật chất quyết định nội dung của ý thức.

Bốn là, xét về sự vận động, biến đổi và phát triển của ý thức: sự phát triển của tư duy, của ý thức con người phụ thuộc vào sự phát triển của hoạt động thực tiễn con người trong quá trình hoạt động cải tạo thế giới vật chất. Trình độ nhận thức của con người phụ thuộc vào trình độ hoạt động chinh phục tự nhiên, cải tạo XH của chính con người. Do đó, vật chất quyết định phương thức, kết cấu của ý thức.

Như vậy, xét cả về mặt thời gian, nguồn gốc hình thành, về mặt nội dung cũng như về sự vận động biến đổi và phát triển của ý thức cho thấy: vật chất luôn là tính thứ nhất, ý thức luôn là tính thứ hai, vật chất bao giờ cũng quyết định ý thức.

Thứ hai: Ý thức có tác động mạnh mẽ trở lại đối với thế giới vật chất.

- Trong khi nhấn mạnh vật chất quyết định ý thức thì triết học Mác-Lênin đồng thời cũng khẳng định ý thức cũng có tác động mạnh mẽ trở lại đối với vật chất, theo cả hai chiều hướng:

+ Những ý thức đúng đắn, khoa học và cách mạng phản ánh đúng bản chất, quy luật vận động của thế giới vật chất sẽ có tác động tích cực thúc đẩy sự vận động, phát triển của thế giới vật chất.

+ Những ý thức, tư tưởng phản khoa học, phản ánh xuyên tạc bản chất, quy luật vận động thế giới khách quan sẽ có tác động tiêu cực, kìm hãm sự phát triển của thế giới vật chất.

- Chúng ta cũng cần phải chú ý rằng:

+ Sự tác động của ý thức đối với vật chất bao giờ cũng phải thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Còn bản thân ý thức tự nó không trực tiếp làm thay đổi được gì trong hiện thực. Vì vậy nói tới vai trò của ý thức về thực chất là nói đến vai trò của con người, ý thức chỉ đạo hành động của con người hình thành mục tiêu kế hoạch, biện pháp cho hoạt động của con người.

+ Sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất bao giờ cũng diễn ra trên cơ sở vật chất là tính thứ nhất, ý thức là tính thứ hai. Trong bất kỳ trường hợp nào ý thức cũng chỉ là sự phản ánh thế giới vật chất và sáng tạo của ý thức là sự sáng tạo của phản ánh và sáng tạo trong khuôn khổ của sự phản ánh.

Thứ ba: Biểu hiện của mối quan hệ vật chất và ý thức trong đời sống xã hội

Qua đó, chúng ta có thể xác định được biểu hiện của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trong đời sống xã hội, đó là mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, trong đó tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội và ý thức xã hội có tính độc lập tương đối tác động trở lại tồn tại xã hội. Ngoài ra, mối quan hệ giũa vật chất và ý thức còn là cơ sở để xem xét các mối quan hệ khác như: chủ thể và khách thể, lý luận và thực tiễn, điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan…

Từ những phân tích trên, chúng ta có thể rút ra được những ý nghĩa sau:

4. Ý nghĩa phương pháp luận:

- Vật chất quyết định ý thức, ý thức là sự phản ánh vật chất cho nên trong hoạt động nhận thức phải đảm bảo nguyên tắc: “Tính khách quan của sự xem xét” và trong hoạt động thực tiễn phải luôn xuất phát từ thực tế, tôn trọng và hành động theo quy luật khách quan, lấy thực tế khách quan là căn cứ cho mọi kế hoạch của mình.

Lê Nin đã nhấn mạnh: “Không được lấy ý muốn chủ quan của mình làm chính sách, không được lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến lược và sách lược  cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ quan, nếu lấy ý trí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải bệnh chủ quan dung ý chí”.

+ Phải có quan điểm khách quan, tránh thái độ chủ quan, nóng vội, không trung thực trong xem xét và giải quyết vấn đề.

+ Không được lấy nhiệt tình cách mang thay thế cho tri thức. (“Nhiệt tình + sự ngu dốt thành ra phá hoại”)

+ Trong hoạt động thực tiễn phải biết nhận thức và vận dụng khách quan một cách chủ động, sáng tạo, với ý chí cách mạng theo nhu cầu tiến bộ xã hội. Chống lại chủ quan duy ý chí bất chấp quy luật khách quan mà phải luôn luôn xuất phát từ thực tế.

+ Trong hoạt động thực tiễn, những mục đích, chủ trương mà chúng ta đặc ra cho hoạt động thực tiễn là đúng đắn là hiện thực phải xuất phát từ điều kiện vật chất khách quan; nếu không chú ý đến tính quy định của điều kiện vật chất khách quan thì sẽ trở thành mục tiêu không hiện thực, không tưởng.

+ Những biện pháp thực tiễn mà con người dùng để cải tạo thế giới vật chất không phải là sự sáng tạo thuần túy của ý thức mà là phải dựa vào những gì đang có trong hiện thực.

+ Bản thân tư tưởng, dù tư tưởng lành mạnh đến mấy, tự nó không thể thay đổi được gì trong hiện thực. Lực lượng vật chất phải đánh bại bằng lực lượng vật chất.

+ Ý thức tư tưởng chỉ có thể duy trì và phát triển trên cơ sở những quan hệ vật chất nhất định. Cũng không thể dùng ý thức để duy trì những quan hệ vật chất trong lịch sử được. Vì rằng những quan hệ vật chất tồn tại theo những quy luật khách quan vốn có của nó không phụ thuộc vào ý thức, tư tưởng.

- Bên cạnh đó, ý thức có tính độc lập tương đối tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người, vì vậy cần phải phát huy tính tích cực năng động của ý thức, của nhân tố chủ quan bằng cách nâng cao năng lực nhận thức các quy luật khách quan và vận dụng chúng vào trong hoạt động thực tiễn qua một cơ chế tổ chức hoạt động phù hợp.

+ Muốn đề ra mục đích chủ trương và biện pháp hành động thực tiễn đúng, phải nhận thức đúng được điều kiện vật chất khách quan. Như vậy, ngay từ đầu, ý thức giữ vai trò rất quan trọng. Vì nếu không nhận thức đúng đắn điều kiện vật chất khách quan cho phép thì sẽ đề ra mục đích, chủ trương và biện pháp sai lầm.

+ Khi đã có mục đích, chủ trương và biện pháp đúng, muốn cho những khả năng khách quan thành hiện thực, con người cần có ý chí, nghị lực, quyết tâm thực hiện nó. Ơ đây, ý thức tư tưởng trở thành nhân tố quan trọng có tác dụng quyết định làm cho con người hoạt động thành công hay thất bại khi thực hiện những khả năng khách quan.

5. Ý nghĩa đối với quá trình xây dựng đất nước ta

- Cần xuất phát từ thực tế khách quan: “Cần phải chống lại bệnh chủ quan duy ý chí, tả khuynh bất chất thực tế khách quan, bất chấp quy luật khách quan cũng như hữu khuynh có thái độ thụ động chờ đợi vào điều kiện vật chất, hoàn cảnh khách quan”

(Nội dung xuất phát từ thực tế khách quan là)

+ Thực tế ở Việt Nam thời kỳ trước đổi mới chúng ta đã phạm phải những sai lầm. Đó là khuynh hướng tả khuynh trong quá trình xây dựng CNXH thời kỳ trước đổi mới: nóng vội, đốt cháy giai đoạn, vi phạm quy luật khách quan, đặc biệt là quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất… do đó tiến hành cải cách ồ ạt, xóa bỏ nhanh các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh và tập thể. Do đó,  trong cương lĩnh của Đảng ta đại hội VII đã khẳng định: “Đảng đã phạm phải sai lầm chủ quan duy ý chí, vì phạm phải quy luật khách quan” và Đại hội rút ra bài học là: “Mọi đường lối, chủ chương của Đảng phải xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy luật khách quan”. Bài học này luôn có ý nghĩa thời sự xuyên suốt quá trình đổi mới ở nước ta.

+ Tại Đại hội IX, trong những bài học rút ra qua 15 năm đổi mới, Đảng khẳng định: “Đổi mới phải phù hợp với thực tiễn và luôn sáng tạo”.

+ Tại đại hội XI, nghị quyết nêu rõ “trong công tác lãnh đạo và chỉ đạo phải rất nhạy bén, kiên quyết, sáng tạo, bám sát thực tiễn đất nước; chú trọng công tác dự báo, kịp thời đề ra các giải pháp phù hợp với tình hình mới…”.

- Bên cạnh việc cần phải tôn trọng thực tế khách quan, trong quá trình xây dựng đất nước cần phải phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức, tính tích cực, chủ động trong hoạt động cải tiến thế giới khách quan của con người.

+ Vai trò tích cực của ý thức tư tưởng không phải ở chỗ nào nó trực tiếp tạo ra hay thay đổi thế giới vật chất mà là nhận thức thế giới khách quan và từ đó làm cho con người hình thành được mục đích, phương hướng, biện pháp và ý chí cần thiết cho hoạt động của mình. Con người phản ánh càng đầy đủ và chính xác thế giới khách quan thì càng cải tạo thế giới có hiệu quả. Vì vậy phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức, pháy huy vai trò nhân tố con người trong việc cải tạo thế giới khách quan là vấn đề có ý nghĩa  quyết định đến  thành công hay thất bại của sự nghiệp cách mạng.

+ Đại hội VIII Đảng cộng sản Việt Nam khẳng định: “Trong thời kỳ đổi mới phải lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản cho sự phát triển nhanh và bền vững” Khơi dậy trong nhân dân lòng yêu nước ý chí quật cường phát huy tài chí của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà ra khỏi nghèo nàn, lạc hậu.

+ Đến Đại hội IX, Đảng cộng sản Việt Nam khẳng định “Phát huy nguồn lực trí tuệ và sức mạnh tinh thần của người Việt Nam;coi phát triển giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ là nền tảng và động lực của sự nghiệp CNH, HĐH….. phát huy nguồn lực con người là yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững..”

+ Đại hội lần thứ X: “huy động ngày càng cao mọi nguồn lực cả trong và ngoài nước, đặc biệt là nguồn lực của dân vào công cuộc phát triển đất nước”

Như vậy, trong quá trình xây dựng đất nước, Đảng và nhà nước ta đã xác định rõ tư tưởng đó là: Cần chống xu hướng, quan điểm coi thường thực tế khách quan để rơi vào chủ nghĩa duy tâm, duy ý chí. Mặt khác cần chống khuynh hướng giáo điều hay thụ động chờ đợi để rơi vào chủ nghĩa bảo thủ.

(* Phương hướng xây dựng đất nước

- Từ những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – LêNin và tư tưởng Hồ Chí Minh.

- Từ những luận điểm của cách mạng Việt Nam khi bước vào thời kỳ quá độ lên CNXH và đặc điểm của thời cuộc ngày nay.

- Từ kinh nghiệm thành công hay không thành công của các nước trong và ngoài khu vực trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước của họ.

- Xuất phát từ nhiệm vụ trong tâm của nước ta hiện nay là phải làm cho sản xuất phát triển nhanh chóng đưa đất nước thoát khỏi cảnh nghèo nàn, lạc hậu, xây dựng, phát triển lực lượng sản xuất để từng bước xây dựng, củng cố QHSH mới theo định hướng XHCN.

+ Xây dựng đất nước theo hướng dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng và văn minh, giúp nhau xóa đói, giảm nghèo, từng bước thể chế hóa bằng pháp luật; phong trào đền ơn đáp nghĩa đối với những người có công với đất nước, các địa chỉ từ thiện.

+ Tiến hành công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước là giải pháp quyết định đưa đất nước phát triển lên CNXH. Song CNH-HĐH thành công hay không trước hết do sức mạnh bên trong của chúng ta quyết định, đồng thời phải biết tranh thủ tối đa các nguồn lực bên ngoài.

+ Đẩy mạnh sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc, phát huy nhân tố con người để xây dựng chế độ xã hội mới.

+ Chống 4 nguy cơ: tuột hậu về kinh tế, diễn biến hòa bình, tham nhũng và đi chệch hướng XHCN, chống chủ quan duy ý chí.

+ Bảo vệ chế độ, bảo vệ Đảng… chống đa nguyên về chính trị.)

* Ý nghĩa phương pháp luận trong công tác công an.